Tragjedia nënkupton humbjen e paevitueshme drejt një triumfi të mundshëm njerëzor. Nënkupton ndoshta humbjen e një jete – e në të, apo me të, një dashuri, krenari, nder, a dinjitet. Jan Kotti mendonte se ajo ndërtohet mbi diçka që tashmë e kemi humbur.
Mirëpo ky është vetëm një kënd i të parit të tragjedisë, dhe jo tentim për ta përkufizuar atë. Në vend të përkufizimit të tragjedisë, studiuesi i letërsisë, Sean McEvoy ofron një sërë pikëpamjesh të filozofëve si Aristoteli, Dekarti, Hegeli, Niçe e të tjerë mbi tragjiken, si dhe përmbledh tragjeditë më të mëdha të botës perëndimore përgjatë dy mijë vjetësh për ta dhënë një pasqyrë të përgjithshme mbi këtë zhanër.
Vëmendja e tij është te tragjeditë teatrale. Mes shumë periudhave të tjera, ai fillimisht niset nga Greqia e Lashtë ku tragjedia kishte filluar si ngjarje fetare për t’u transformuar më pas në kryevepra artistike si Edipi Mbret e Antigona. Dikur ndalet te ato të Shekspirit që paraqisnin konflikte që rridhnin nga e meta tragjike e deri te pazgjidhshmëria e ekzistencës. Ai rrah edhe ato të teatrit absurd të shekullit njëzet.
Ama, është e zorshme të flasësh shkurt për një zhanër që ka kaluar nëpër aq shumë ngjarje e ndryshime historike e kulturore; që është filtruar nëpër iluminizëm e pastaj ka katapultuar në romantizëm, dhe është rikonsideruar së thelli në epokën e shkencës dhe modernizmit.
Ai i ka mbërthyer disa prej elementeve të përbashkëta si vdekjen, pikëllimin, vuajtjen psikologjike dhe fizike që shumë prej tragjedive i kanë të përbashkëta; gjithashtu edhe funksionin edukativ e përsiatës që ndjell te shikuesi apo lexuesi.
Zhanri i tragjedisë lulëzuaka në “periudhat e tranzicionit të shoqërive dhe në ato të mënyrave të ndryshme të organizimit”, dhe jo kot Hegeli e sheh tragjedinë si “përplasje të forcave historike në rrugën e fitores së racionales”.
Tragjedia vjen edhe si e bukur pasi që sipas tij, “duke marrë më të dhimbshmen dhe të tmerrshmen e jetës njerëzore dhe duke e formësuar në një përfaqësim që mund të ketë bukuri të veten e madje edhe të ofrojë kënaqësi, tragjedia luan rol kyç se si ballafaqohemi apo tentojmë t’i kuptimësojmë ato gjëra që na e shkaktojnë trazim e që janë edhe burimet e frikërave tona më të thella”. McEvoy thotë që tragjedia na e lejon përshtypjen që në shkatërrim ka bukuri ashtu siç ka edhe terror, dhe jo vetëm përballje të një së vërtete të thjeshtë.
Nëse nuk ka një përkufizim të qartë të tragjedisë, atëherë çfarë duhet të dimë në mënyrë që ta kuptojmë më mirë se ç’funksion ka ajo?
Mendoj që duhet ta kemi mendjen te ajo se ç’përdorim funksional vijon ta ketë tragjedia në kulturën tonë, e që është të rrëfyerit e tregimeve të vuajtjeve në mënyrë që ta kuptojmë, ta ballafaqojmë dhe ta përfytyrojmë atë, e që është e rëndësishme për kulturën tonë në një botë përplot me vuajtje në të cilën shkaqet e vuajtjeve rreth nesh janë shumë të qarta, do të thosha unë.
Pse duket që tragjedia shkëlqen më shumë në teatër? Pse teatri e nxjerr më të mirën nga tragjedia?
Do të pajtohesha shumë me këtë gjë. Qartazi, origjinat e tragjedisë janë në teatër. Por teatri është vend ku komunitetet përbashkohen dhe ku komunitetet e njerëzve punojnë së bashku dhe mendojnë së bashku. Tragjedia ka qenë gjithmonë për komunitetin. Gjithmonë ka qenë formë politike e artit. Ka qenë gjithmonë një vend ku njerëzit vijnë për të parë dhe kuptuar kërcënimet ndaj komunitetit si dhe kërcënimet që i bëjnë komunitetet bashkë, dhe është një vend ku i ndajmë ato ndjenja dhe ide. Prandaj mendoj që është vërtet shumë e rëndësishme në atë sens.
Çfarë e bën tragjedinë pashmangshëm historike?
Besoj që është paevitueshëm historike sepse besoj që nuk ka të bëjë me ndonjë proces të panjohur metafizik te i cili mezi mund të arrijmë. Për ne, mendoj që ka shumë të bëjë me të kuptuarit e mënyrës se si ndodh ndryshimi historik, se si konfliktet që ndodhin brenda ndryshimit historik prodhojnë vuajtje. Jam shumë i ndikuar nga mendimi hegelian për tragjedinë në këtë rast. Por, mendoj që tragjedia ka të bëjë gjithmonë me historinë dhe politikën. Ka të bëjë gjithmonë me mënyrën se si jetojmë së bashku si komunitete dhe si njerëz, dhe se si forcat historike operojnë në individë. Prandaj mendoj që ka qenë e rëndësishme. Hegeli kishte thënë, apo jo, që periudhat në të cilat tragjedia lulëzon janë ato periudha të konfliktit më të madh historik, pra, në Greqinë Antike, në periudhën e Revolucionit Francez, në periudhën e hershme moderne, veçanërisht në Angli, Francë, Spanjë dhe në vende të tjera, dhe mendoj që ndoshta edhe sot po ashtu. Mendoj që sot po jetojmë në një kohë të shumë prodhimeve interesante dhe strategjive të tilla po ashtu.
“Tragjedia duket se lulëzon kur shoqëritë janë në tranzicione të mëdha midis gjendjeve të ndryshme të organizimit”. Pse tranzicioni prodhon tragjedi?
Prodhon ma do mendja, sepse i vendos individët në një vijë ndarëse të historisë e cila i dërgon ata në drejtime të ndryshme. Dhe njëra prej ideve kryesore, supozoj, në shumë tragjedi perëndimore është ideja e Lidhjes së Dyfishtë (double bind) ku çfarëdo që bëni, e keni gabim – çfarëdo që veproni, ka për të shkuar keq. Mendoj që rasti klasik në zemër të traditës së tragjedisë angleze është natyrisht Hamleti i Shekspirit, ku në njërën anë e ka një fantazmë të së kaluarës mesjetare, fantazmën katolike që vjen dhe i thotë që duhet të marrë hak ndaj mbretit modern, e që do të ishte një akt rebelimi ndaj të gjitha rregullave politike të kohës në të cilën jetonte. Dhe ai vetë ishte një njeri që ishte protestant dhe që nuk supozohej të besonte në fantazma. Hamleti është i ndarë midis atyre dy rrugëve, dhe mendoj që ky është një shembull i mirë dhe që vlen për periudhat tjera të historisë njashtu.
A po kalojmë për momentin nëpër një tranzicion – si botë? Nëse po, atëherë çfarë lloje tragjedish mund të dalin nga kjo?
Në teatrin anglez për momentin është një numër i konsiderueshëm i tragjedive që merren me problemin e katastrofës klimatike dhe të kuptuarit se çfarë do të thotë që të lëvizësh nga një botë e ekosistemeve stabile që i kishim në planetin tonë, në një të tillë ku e ardhmja jonë është shumë më pak e sigurt dhe që lidhja jonë me natyrën ka ndryshuar fundamentalisht po ashtu. Mendoj që ky është një shembull i veçantë. Po ashtu mendoj që pjesë e këtij problemi është edhe sistemi ekonomik që ka qenë veçanërisht dominues, supozoj, për kaq gjatë e që tani duket se ka ardhur deri te kërcitja prej presioneve. Gjëja thelbësore, e këtë e shohim në shumë shkrime britanike dhe amerikane për momentin, ka të bëjë, mendoj unë, jo me një vlerësim të ri radikal, por me një vlerësim vërtet të ri të pozicionit të njerëzve me ngjyrë dhe të impakteve postkoloniale në shoqëritë tona gjithashtu. Vendet si Britania janë ndryshe në kuptimin e, le të themi, përbërjes së tyre etnike dhe kombëtare, nga ajo që kanë qenë dikur. Ai rivlerësim i së kaluarës – Britania në veçanti e ka pasur të kaluarën perandorake, dhe e cila më në fund po e rivlerëson pozicionin e vet. Prandaj, mendoj që këto janë ato lloje gjërash që prodhojnë vepra interesante. Po ashtu do të thosha që ky është një opinion personal politik, sigurisht.
Aristoteli thotë që e gjithë poezia, përfshirë edhe tragjedia, duhet të mos na e thotë se çfarë ka ndodhur por se çfarë mund të ndodhë. A është tragjedia më shumë paralajmërim se vajtim?
Mendoj që të dyja. Por mendoj që një gjë që e bënte tragjedia është që na paralajmëronte për gjërat që mund të shkojnë keq. Na i rikujton kërcënimet ndaj asaj se kush jemi e që ende sillen përreth dhe kërcënimeve që na bashkojnë të gjithëve si komunitet. Kjo është një ide e një filozofi anglez po ashtu. Por mendoj që ajo të cilën e bën tragjedia është që bën me gisht në drejtim të situatave të cilat nuk mundemi që t’i kapim menjëherë, por që mund ta shohim se si gjërat mund të bëhen më mirë në të ardhmen. Mendoj që kjo është përfundimisht e vërtetë. Fundet e të gjitha tragjedive, madje edhe rezultatet më shkatërrimtare, prapë bëjnë me gisht te ajo që ka shkuar keq, dhe se si e ardhmja mund të jetë më e mirë. Mendoj që kjo është një pjesë kyçe e asaj se çfarë është tragjedia. Nuk mendoj që tragjedia ka krejtësisht të bëjë, siç kanë pohuar disa, me zymtësi, shkatërrim dhe mungesë shprese sepse edhe në tragjeditë më të pashpresa, prapë ekziston ajo ideja që nuk ka pasur pse të jetë puna ashtu. Një ide thelbore në idenë e tragjikes është që një gjë e paevitueshme si kjo ka ndodhur, por nuk është dashur të ndodhte. Ky sensi ‘çfarë nuk është dashur të ndodhë’, mendoj që është thelbor.
Pse është tragjedia “rënie e njeriut të mirë dhe jo ngritje e të ligut” sipas Aristotelit?
Po, Aristoteli mendon që nëse e shohim rënien e njeriut të ligë, ne i gëzohemi asaj situate. Ama ai në fakt tragjedinë e sheh te rënia e njeriut të mirë që e bën një gabim në gjykim. Ideja e tij është që duhet të jetë dikush që ka disa cilësi fisnike por që e bën një gabim dhe ai gabim përfundon duke e shpënë në rënie. Nuk jam i sigurt nëse gjithmonë duhet të përqendroheni aq fuqishëm te një individ i caktuar në atë mënyrë, gjithsesi. Por sigurisht ka raste të tragjedive ku edhe dikush që duket njeri i keq, me karakter të ligë, mendoj që mund të ketë konotacione tragjike nëse e vlerësojmë se si gjërat mund të kishin qenë ndryshe. Për shembull, njëra prej dramave për të cilën po ua ligjëroja këtë javë studentëve të mi ishte ajo e shkrimtarit francez Aime Cesaire për mbretin e Haitit pas revolucionit që kishte ngjarë atje. Qartazi ai është një njeri i cili ishte tiran në të gjitha format, por megjithatë ai është përherë tragjik për shkak të asaj që po tentonte ta arrinte e që bënte me gisht drejt diçkaje më të mirë.
Tragjedia si arti më vetëkritik?
Po, për jetën njerëzore dhe për mënyrën se si jetojmë bashkë. Sepse, siç them, ka të bëjë me ekzaminimin e tragjedive rreth asaj se çfarë shkon keq, dhe të shikuarit se kur këto gjëra shkojnë keq, dhe se si shkojnë keq, dhe se si u përgjigjemi, dhe se si ndihemi për këto gjëra në një botë në të cilën, sigurisht, të gjithë ne vdesim, e ku vuajtja është e paevitueshme, por megjithatë ajo shikon kah rrethanat dhe kah përgjigjet tona ndaj saj dhe se si ndihemi ndaj këtyre gjërave. Komedia, hamendësoj, është përfundimisht një lloj festimi i lëvizjes njerëzore, edhe pse punët janë keq gjithsesi. Tragjedia gjithmonë lëviz drejt një fundi negativ, por gjithmonë duke e vënë rëndësinë te vetëdija se si dhe pse ka ndodhur një gjë e tillë.
Sipas Kottit, tragjedia ka të bëjë me diçka që e kemi humbur. Çfarë kemi humbur tani?
Siç thashë, kur e shikoj motin, jam shumë i vetëdijshëm për këtë mot që do të mbajë këtë javë në Angli. Kur mendojmë për mënyrën se çfarë ajo që kemi bërë në botë ka prodhuar për sa i përket stabilitetit dhe parashikueshmërisë, dhe ndjenjës së të qenët në shtëpi dhe të kuptimit, ky është një shembull shumë i madh dhe i mirë. Mendoj që më 2022, ndjesia e të humburit…ndoshta [ekziston] humbja e komuniteteve dhe ndjesitë e humbura të identitetit që mund të jenë gjë e mirë apo e keqe. Është paksa e vagët kjo punë. Ajo që dua ta them është që ndoshta në një lloj bote më postmoderne ku individët janë më të humbur dhe më të vetëm se sa që mund të kenë qenë në botën para asaj moderne, ku kishte njësi, klasa e komunitete më shumë – mendoj në shumicën e shkrimeve angleze për jetën e klasës punëtore e që ka shumë kuptim për atë ndjenjë të komunitetit për atë sens të identitetit.
Pesha historike dhe artistike e tragjedive greke
Po, mendoj që një pjesë e kësaj ka të bëjë me atë që aq shumë prej dramës perëndimore ka ardhur nga tragjedia greke – që ndikimi i saj ende rrjedh në gjithçka dhe tragjedia greke nuk është shpëlarë kudo. Puna është që grekët e universit të Shekspirit nuk janë të vërtetë. Për shembull, në botën islamike, këto vende nuk janë të rëndësishme apo të konsiderueshme. Mirëpo, në tragjedinë greke, fundja, shumë prej saj lidhet ngushtë me raportin tonë me fuqitë, qoftë nëse kjo kuptohet si fuqi politike apo ndonjë lloj dispenzimi hyjnor që funksion rreth nesh. Dhe në thesarin grek, shumë prej operimeve të fuqisë preokupohen me jetët individuale dhe jetët më intime dhe private njashtu, pra ky kryqëzim midis vetë jetëve tona familjare dhe fuqisë së shtetit. Dhe nëse mendoni për aq shumë tragjedi të mira, le të themi Antigonën, Edipin mbret, kanë të bëjnë goxha shumë me ndërfaqen këtu. Dhe sigurisht, ende e ngërthen njëfarë qartësie që vjen nga miti, sepse në kulturën perëndimore ende besoj që mitet greke mishërojnë lloje të caktuara të anktheve të thellave, apo të nevoja ose të vërtetave që këto drama i trajtojnë dhe zgjidhin. Sigurisht, dramat e mëdha performohen shumë më shumë se sa performoheshin në Greqinë e lashtë, me më shumë audiencë e që e bën të jetë mjaft interesante.
Pse janë të pakoha tragjeditë e Shekspirit?
Nuk jam i sigurt që janë të përhershme. Mund ta kemi një të ardhme të gjatë përpara. Prapë, mund t’jua jap ndonjë përgjigje, por që mendoj që kjo është pjesërisht e vërtetë porse nuk dua ta teproj. Sigurisht, dominimi i Shekspirit ka të bëjë shumë me dominimin e kulturës anglishtfolëse që ekziston tash e një kohë të gjatë, dhe po ashtu kishte të bënte me fuqinë politike dhe ekonomike që e kishte Britania. Britania dhe Amerika. Por le themi, për shembull Racine ishte fantastik, mirëpo francezët nuk e kishin ndikimin e njëjtë. Por mendoj që fuqia e Shekspirit ende vjen nga një vizion i caktuar të cilin ai e ka në veprën e tij. Më pëlqen që dramat e Shekspirit kanë një mendje të hapur ndaj të ardhmes dhe një imagjinatë të një bote më të lirë dhe të çliruar të cilën personazhet e kohës së tyre e jetojnë, e flasin dhe mendojnë. Mirëpo, dukej si një vizion që shikonte përpara dhe drejt një kohe ku bien poshtë gjërat që të ndrydhin dhe që të mbajnë në një vend. Për shembull, Otelloja ishte një dramë për një burrë me ngjyrë dhe një grua të bardhë të cilët shkatërrohen për shkak të xhelozisë së një burri tjetër i cili arrinte të përdorte sentimente të caktuara për burrat me ngjyrë dhe gratë e bardha për t’i rrënuar ata.
Avantazhet dhe disavantazhet e tragjedisë krahas komedisë?
Mendoj që ofrojnë gjëra shumë të ndryshme. Mendoj që tragjedia e ka fuqinë që të na bëjë të ndiejmë gjëra për jetët tona, për veten tonë në botë në një mënyrë që nuk do të thosha se është katarktike në termat aristotelianë të pastrimit, por që në fakt na e mundëson neve që t’i zgjerojmë simpatitë dhe ndjenjat tona të së kuptuarit dhe t’i ushtrojmë ato ndjenja në mënyra shumë të dobishme për ne. Por po ashtu, siç thashë më herët në këtë bisedë, e ka kapacitetin që të na bëjë të mendojmë thellësisht dhe ta kuptojmë vuajtjen në jetët tona dhe se prej nga vjen dhe se çfarë nënkupton, si dhe rëndësia politike dhe personale po ashtu, si dhe të mësojmë nga ajo, sepse na drejton kah idetë tjera. Komedia bën diçka ndryshe. Komedia në fakt mund të na bëjë po ashtu të mendojmë thellë për problemet, por e ka një vizion të një bote të hareshme dhe ku problemet mund të zgjidhen, si dhe [e ushqen] idenë që gjërat nuk duhet marrë aq shumë seriozisht. Prandaj, është krejtësisht e kundërta. Të dyja duhet të shkojnë bashkë, por në fund, tragjedia është një formë e artit filozofik në një mënyrë në të cilën nuk është komedia, ma do mendja mua.
Të gjitha tragjeditë e përmendura në librin tuaj i përkasin kulturës perëndimore. A i keni eksploruar ato nga kulturat tjera? Nëse po, çfarë keni gjetur te to?
Duhet të jem i sinqertë që ekspertiza ime ka të bëjë shumë me lëndët që i jap. Jam mjaft injorant për [tragjeditë në kulturat tjera], por siç kam thënë, jam i vetëdijshëm se çfarë thonë kulturat tjera. Për shembull, ajo japoneze, e të cilët kanë një traditë të pasur teatrale, por prapë, druhem që nuk di, dhe kjo është një njollë e zezë te unë.
Kur lexoni/shikoni një tragjedi, çfarë kërkoni aty?
Ajo që ka rëndësi për mua personalisht, mendoj, është që do të kem diçka që do ta marr me vete ndoshta për shumë vite më pas, kur ndjenjat e mia janë thellësisht të përfshira në të kuptuarit e vuajtjes në botë dhe për jetët e njerëzve të tjerë në botë në aso mënyre që e zgjeron të kuptuarit tim, dhe simpatitë e mia. E pashë një vepër relativisht të re pak javë më parë në një solo shfaqje gruaje në Londër, që kishte të bënte me një vajzë të re që jeton një lloj stili të shthurur të jetës e që bie në dashuri dhe pastaj kalon nëpër një tragjedi pas humbjes së fëmijës së saj – dhe ai ishte një shembull që e kishte arritur atë efekt te unë. Fuqia, energjisë e performancës është një lloj mënyre e integrimit, e të kuptuarit të jetës së kësaj gruaje brenda kontekstit se si jetojmë sot, dhe fuqisë së performancës. E sigurisht cilësia e të shkruarit është pjesë e kësaj pune po ashtu.
Tragjedia juaj e preferuar – pse?
Veçse e përmenda Hamletin më lart. E kam ligjëruar Hamletin me shumë gjasë gjatë tërë jetës sime dhe madje ia kam bërë njëherë edhe regjinë. Nuk më bëhet kurrë bajat Hamleti për shkak që e ka këtë idenë kryesore të një njeriu i cili është krejtësisht i përfshirë në një moment historik e që bën kërkime duke operuar në shumë nivele filozofike dhe politike. Plus është shumë komike. Është përplot me momente të bukura të dramës. Ndërtimi i saj është i përsosur. Aristoteli flet për tragjedinë e së kaluarës. E përmenda shfaqjen që e pashë pak ditë më parë në Londër. Forma e saj, cilësia e mënyrës se si është shkruar, formësimi i dramës është thelbësor në atë se si e bën të funksionojë në terma të filozofisë dhe idesë. Të dyja duhet të shkojnë bashkë me njëra-tjetrën. Filozofia, kjo është bukuria e saj. Është arti – arti dhe filozofia bashkë.
The post Tragjedia, më shumë paralajmërim se sa vajtim appeared first on Klan Kosova.
