Siç ndodh rëndom, ju ndiqni një rrugë përmes së cilës synoni të arrini tek destinacioni i kërkuar.
Ja që ngjet nganjëherë që ajo rrugë të degdiset, dhe t’ju paraqesë një mori destinacionesh të tjera shumë më të rëndësishme, e për të cilat ndoshta as që keni mundur të imagjinoni.
Kështu ka ngjarë me Randy Schekmanin, biologun amerikan i cili e ka ndjekur rrugën se “si proteinat sekretohen dhe transportohen në qelizat njerëzore”, dhe me të mbërritur në atë destinacion, ai dhe të tjerët kanë vënë re shumë kthesa të tjera, të cilat janë rrugë në vetvete për të hulumtuar më tutje mbi fiziologjinë dhe mjekësinë.
Më 2013, Schekmani bashkë me James Rothmanin dhe Thomas Südhofin u shpërblyen me çmimin Nobel në Mjekësi ose Fiziologji për punën e tyre në lidhje me transportin e vezikulave në qelizë, më konkretisht për zbulimin e makinerisë që e kontrollon trafikun e vezikulave, e që është një sistem kyç i transportit qelizor.
Në faqen e Universitetit të Kalifornisë Berkli, thuhet që “zbulimet nga Schekmani mbi atë se si maja sekreton proteina kanë çuar direkt në suksesin e industrisë së bioteknologjisë, pasi që ka mundësuar detyrimin e majasë të lëshojë ilaçe të dobishme proteinike, siç është insulina dhe hormoni i rritjes njerëzore. Hulumtimi i tre shkencëtarëve mbi transportimin e proteinave në qeliza, dhe se si qelizat e kontrollojnë këtë trafikim për të sekretuar hormone dhe enzima, e kanë ndriçuar funksionimin e një procesi themelor në fiziologjinë e qelizës”.
Ai thotë se kur e ka nisur këtë hulumtim, nuk e ka menduar impaktin që një zbulim i tillë mund ta kishte në mjekësi, gjegjësisht në nisjen e rrugëtimeve të tjera – dhe nga të tjerët – në të kuptuarit dhe mjekimin e një sërë sëmundjesh duke u mbështetur në njohuritë që kanë rrjedhur nga këto zbulime.
Si rezultat, informatat mbi atë se si vezikulat transportojnë molekula po ashtu mund të shfrytëzohen në krijimin e ilaçeve efektive të cilat targetojnë qeliza apo inde të posaçme, si dhe mund të kontribuojnë në zhvillimin e terapisë me gjene.
Schekmani na flet për punët e lavdishme dhe vazhdimësinë e këtyre hulumtimeve në laboratorin që mban mbiemrin e tij, mirëpo edhe për njërin prej shqetësimeve për të cilin ai e ka ngritur zërin – ai i qasjes së hapur në botimet shkencore.
Kontributin prej biologu në mjekësi e bën ndoshta edhe më prekës fakti që ai e kishte humbur motrën nga leukemia, nënën nga tumori në tru si dhe gruan nga Parkinsoni, kur e bëni mend që vetë këto sëmundje mund të njihen dhe potencialisht të mjekohen më mirë falë zbulimeve të këtilla.
Me të pra do të flasim edhe për bekimet e humbjet e tij në jetën personale, për punët e Laboratorit Schekman, si dhe për kontributin në qasjen e hapur dhe falas në botimet shkencore.
Fotografia e Randy Schekmanit midis atyre të James E. Rothmanit dhe Thomas C. Südhofit, me të cilët ndau Nobelin për Fiziologji ose Mjekësi më 2013
E keni përmendur që ju kanë pëlqyer tregimet aventureske si fëmijë. Si e shihni shkencën dhe hulumtimin shkencor si aventurë?
Mendoj që për mua gjëja më zbavitëse në shkencë është të menduarit e ideve të reja, dhe formulimi i një pyetjeje në një mënyrë të re që nuk është bërë më parë. Pra, është disi një lloj eksplorimi në të panjohurën. Mendoj që shumë njerëz që bëjnë një karrierë në shkencë, ashtu siç kam bërë unë, e duan sfidën e shtimit në depon e dijes. Dhe, nëse e bëni një gjë të tillë, atëherë ju duhet të jeni të vullnetshëm për të ndërmarrë rreziqe sepse nuk mund të jeni të sigurt se çfarë do të gjeni ose madje nëse do të gjeni diçka. Pra, shkencëtarët e suksesshëm duhet të jenë bastexhinj, dhe ata duhet të jenë aventurierë.
Cilat kanë qenë sfidat më të mëdha gjatë hulumtimit të transportit të vezikulave, dhe si i keni tejkaluar ato?
Sfida më e madhe që e kisha në fillim ishte gjetja e fondeve për punën time, sepse nuk po e bëja atë që ishte tradicionale. Tradicionale është kur njerëzit të cilët marrin një pozitë akademike e kanë filluar një projekt më herët gjatë karrierës së tyre, zakonisht si studentë post-doktorate ose ndoshta edhe si studentë të diplomuar. Ata pastaj e marrin hapin logjik të radhës për ta ndjekur atë projekt. Por si student i diplomuar, punoja në një fushë, por nuk doja të vazhdoja në atë fushë sepse ishte…ishte shumë konkurruese, dhe nuk doja të bëja gjëra vetëm sa për të qenë më i shpejtë se të tjerët. Doja të bëja diçka ku e kisha kohën për të avancuar një fushë te re. Prandaj zgjodha që për punën time të post-doktoratës të shkoja në një fushë më të gjerë të cilën doja ta eksploroja më vonë. Por, e pashë që projekti në të cilin po punoja nuk ishte interesant, më saktësisht jo aq sfidues, dhe nuk mendoja që kishte një të ardhme.
Si rrjedhojë, kalova shumë kohë gjatë atyre dy vjetëve sa isha studiues post-doktorate duke menduar për një fushë findak të re dhe për një qasje të re. Prandaj zgjodha të përdor majanë e bukës si organizëm për të studiuar procesin e transportimit të proteinës, sekretimit të proteinës. Ajo ishte një temë për të cilën ekzistonin shumë njohuri deskriptive, por jo edhe për majanë. Biologët e qelizave të cilët e kishin studiuar atë fushë kishin përdorur kafshë ose qeliza eksperimentale, qeliza gjitarësh të rritura në një kulturë qelizore, por askush nuk po e studionte këtë gjë duke i përdorur mjetet molekulare moderne në majë. Prandaj, shkrova një grant bazuar në këto ide, pra pa rezultate preliminare, pa përvojë relevante.
Unë nuk isha marrë kurrë me gjenetikë, nuk kisha punuar kurrë me majë, madje as që kisha punuar ndonjëherë në këtë problemin e sekretimit të proteinës. Prandaj, granti im i parë për Institutin Kombëtar të Shëndetësisë ishte refuzuar dhe madje ishte kritikuar ashpër për shkak që unë isha një fillestar, nuk kisha një përvojë përkatëse, dhe sistemi ishte – dhe mendoj që vazhdon të jetë – shumë konservativ, dhe ata nuk donin të rrezikonin me dikë pos nëse ishte bast pothuajse i sigurt. Në rastin tim, unë kisha qenë shumë i suksesshëm si student i diplomuar, por në një fushë tjetër, prandaj komiteti e konsideroi që nuk kualifikohesha për ta bërë gjënë të cilën e kisha propozuar. Ajo ishte hera e parë në jetën time që e kisha marrë atë lloj kritike të rëndë dhe që ma kishte tronditur sistemin, por mbeta me vetëbesim sepse kisha qenë i suksesshëm në punën të cilën e kisha bërë më parë dhe kisha besim në aftësitë e mia për ta çuar përpara atë gjë të cilën e kisha sugjeruar. Kështu, brenda një viti e gjysmë, me pak para aty e pak këtu, arrita që t’i bëj bashkë disa rezultate të cilat ishin shumë bindëse, dhe pas kësaj më nuk kam pasur kurrë telashe në gjetjen e fondeve, mirëpo gjatë viteve të para, para se të niste financimi, unë po mbahesha me thërrime.
Na flisni pak për fillimet. Si erdhët te kthjellimi i synimeve tuaja?
Momenti kur e dija që ishim në rrugën e duhur erdhi, do të thosha, afër fundit të vitit 1977, e që ishte diku një vit ose një vit e gjysmë pasi kisha filluar, kur për herë të parë izoluam një mutant – një mutant vdekjeprurës me ndjeshmëri ndaj temperaturës i cili e bllokon sekretimin. Prandaj, ndjeva që bazuar në karakteristikat e këtij mutanti, ne e kishim gjënë e duhur. Por momenti i kthjellët si loti kur e dija që kisha një të ardhme aty erdhi gjashtë muaj më vonë, kur shikuam brenda qelizave që qenë bllokuar në sekretim, dhe pashë që këto qeliza qenë të mbushura me vezikula. Ne e bëmë këtë përmes një mikroskopi elektronesh. Ai imazh mbetet i ngulitur në mendjen time, sepse në atë moment e kuptova që do t’i kishim njëzet vjet punë për ta ndjekur objektivin. Ishte ajo që e quaj moment eureka. Kështu, ai moment ma përkufizoi pjesën pasuese të karrierës sime.
Mund ta përshkruani momentin kur e keni kuptuar që hulumtimi juaj i transportimit të vezikulave qelizore mund të shpëtojë jetë? Si ka ndikuar kjo në përkushtimin tuaj të mëtutjeshëm në misionin shkencor?
Në atë kohë nuk kishte qenë fare preokupim imi. Unë jam shkencëtar bazik. Më intereson se si punojnë qelizat. Kurrë nuk më ka shkuar në mendje deri pak vite më vonë kur fillova ta këshilloj një kompani bioteknologjike e cila po përdorte majanë si mjet prodhimi për prodhimin e proteinave klinikisht të rëndësishme. Kjo ngjau për shkak të punës që kishim bërë për të demonstruar që qelizat e majasë përdornin mekanizmin e njëjtë si qelizat e njerëzve. Por, ju siguroj që deri në atë moment kur më kërkuan që të jem konsulent i kësaj kompanie – e që ngjau disa vite pas dizajnit tonë fillestar – që nuk më kishte rënë në mendje që ato do të hynin në ndonjë përdorim. Ndoshta tingëllon budallallëk, por kjo është mendësia e një shkencëtari. Së paku sa isha i ri. Ju e ndiqni dijen, qoftë ajo e dobishme apo jo, ju prapë do ta ndiqni dijen. Viteve të fundit më ka ndryshuar mendësia. Kur ia pata nisur, nuk ekzistonte industria e bioteknologjisë. Prandaj, ideja që do të bëja diçka për industrinë farmaceutike nuk ishte edhe aq e fuqishme. Mirëpo, tani shumica e kolegëve të mi i kanë hapur kompanitë e veta dhe kanë patentuar shumë gjëra. Ata gjithmonë e kanë mendjen te aplikimi praktik, por atëbotë, jo edhe aq.
E keni përmendur që njëherë e patët raportuar nënën tuaj në polici sepse ju nuk mund ta blinit një mikroskop për arsye se ajo jua kishte marrë paratë hua. Sa ndryshe do të ishte jeta dhe karriera juaj po sikur të mos e blinit eventualisht mikroskopin tuaj të parë?
Nuk mund të spekuloj. Askush nuk ma ka shtruar këtë pyetje. E kam pasur një mikroskop lodër i cili ma kishte stimuluar interesimin. Unë mund të isha mjaftuar me atë mikroskop lodër edhe për një kohë. Unë po fitoja para duke ua kryer të tjerëve punët e shtëpisë. Eventualisht nëna ime do të m’i kishte kthyer paratë nga arka ime me derrkuc. Nuk do të kishte shkuar një vit, dhe do ta kisha pasur mikroskopin. Nuk kam mëdyshje që gjithsesi do ta kisha pasur mikroskopin. Nuk mendoj që jeta ime do të kishte ndryshuar sepse veçse isha në atë pikë. Nuk e di se kah më buroi kjo ndjenjë pasioni për mikroorganizmat. Është e vështirë për t’u shpjeguar sepse në familjen time nuk kishte pasur shkencëtarë, mjekë, edukatorë. Nga vjen kjo? Nuk ia kam idenë. Nuk ia kam idenë.
Si ndikuan vdekja e nënës dhe motrës suaj nga kanceri, dhe vdekja e gruas suaj nga Parkinsoni, në synimet tuaja prej shkencëtari?
Ndiej keqardhje që nuk jetuan për ta parë familjen time të re. Dhimbja ime më e madhe e zemrës është që bashkëshortja ime nuk jetoi për t’i parë nipërit dhe mbesat e saj. Mirëpo, asgjë nuk ishte në dorën time. Kur bashkëshortja ime u diagnostikua me Parkinson më 1996, ne vajtëm te një institut kërkimor që studionte sëmundjen e Parkinsonit. Dëgjova një prezantim nga njëri prej shkencëtarëve, dhe orvatja ishte aq primitive sa që në atë moment e kuptova që nuk do të kishte asgjë në pjesën e mbetur të jetës së saj që do të kishte ndonjë vlerë, dhe që do t’ia ndryshonte drejtimin sëmundjes së saj. Dhe kjo, disi, fatkeqësisht, doli të ishte e vërtetë. Nuk mund të bëja asgjë pos që t’ia ofroja njëfarë ngushëllimi. Mirëpo, tani jam më optimist. Për shembull, kanceri nga i cili vdiq motra ime, leukemia e fëmijërisë, tani mund të trajtohet dhe mund të kurohet me një sukses të madh. Qartazi, do të doja që kjo të kishte qenë e vërtetë në vitin 1969 kur ajo kishte vdekur, por atëkohë nuk ekzistonte mundësia. Edhe për Parkinsonin jam shumë optimist që në dhjetë vjetët e ardhshëm do të ketë terapi të cilat do ta ndryshojnë harkun e sëmundjes, ndoshta edhe ta ndalojnë progresin e sëmundjes. Me një sëmundje e cila zakonisht zhvillohet dhe avancon shumë ngadalë, nëse ju intervenoni sapo të dalin në pah simptomat, dhe ta ndaloni progresin, ju mund ta trajtoni atë sëmundje – njëlloj edhe diabetin. Kam shumë besim që do të kemi trajtime të tilla në dhjetë vjetët e ardhshëm. Shpresoj që të jetoj për ta mbërritur atë ditë.
Po të bënit një analogji midis qytetërimeve dhe qelizave, cilat procese molekulare mund të jenë të krahasueshme me proceset shoqërore që e rrisin, zhvillojnë dhe e mirëmbajnë shoqërinë?
Njëra prej sfidave më urgjente në shoqëri janë sëmundjet neuropsikiatrike dhe neurodegjenerative për të cilat ilaçet janë shumë primitive. Truri është frontieri i radhës. Përderisa po shënojmë progres të madh në trajtimin e sëmundjeve të zemrës dhe kancerit, e të cilat vazhdojnë të jenë vrasës madhorë, pres që në pjesën tjetër të jetës sime ta shoh një rënie në ashpërsinë e këtyre sëmundjeve për shkak të trajtimeve. Mirëpo, ato për sëmundjet neurodegjenerative dhe neuropsikiatrike janë ende aq primitive. Ato janë në atë pikë ku kanë qenë trajtimet e kancerit 40 ose 50 vjet më parë. Fuqizimi i shkencëtarëve bazikë që të vazhdojnë së zhvilluari mjete [dhe mënyra] për ta studiuar trurin duhet të jetë nevoja më urgjente në mbështetjen e shkencës biomjekësore, sipas meje. Truri është jashtëzakonisht i komplikuar. Ideja që Inteligjenca Artificiale disi e modelon trurin, është thjesht marrëzi. Janë dhjetëra miliarda qeliza nervore në trurin tonë dhe secila prej tyre krijon miliona lidhje me qelizat tjera nervore. Pra, ekzistojnë trilionë lidhje dhe secila prej atyre lidhjeve angazhohet në një mori rrjetesh të cilat e formojnë çdo element të jetëve tona. Tek tash po bie drita mbi hijet. Prandaj, nëse do të kisha nisur nga e para, nuk e di saktësisht se çfarë do të bëja, por do të kisha zgjedhur diçka e cila do të më shpinte te molekulat. Kjo është sigurisht ajo që do ta kisha bërë, por nuk e kam idenë se çfarë saktësisht do të kishte qenë.
Do të ndalesha te fjala “transport”dhe togëfjalëshi “transporti i vezikulave”. Pastaj, do të ndalesha te transporti si njëra prej dukurive që ka ndikuar në avancimin e qytetërimeve. Në një kontekst ndryshe, apo në një kontekst më të përgjithshëm, çfarë nënkupton fjala “transport” për ju?
Është e vështirë të bëhet një lidhje të tillë. Qelizat janë të ndërlikuara, por rrugët e transportit anembanë botës janë edhe më të ndërlikuara. Mirëpo, ndoshta ka parime të përbashkëta mes këtyre dyjave. Qelizat njerëzore kanë shumë destinacione të ndryshme madje edhe vetëm brenda qelizës ku vezikulat, sikurse kamionët e trenat, transportojnë gjëra, zakonisht përmes binarëve. Ka rrugë brenda qelizës që janë të formuara nga polimeret e përgjatë së cilave lëvizin këto vezikula. Ato lëvizin në dhjetëra destinacione të ndryshme në qelizë. Kjo nënkupton që ngarkesa merret nga një lokacion dhe dërgohet te një lokacion tjetër. Ky është një element i shpeshtë i trafikut dhe transportit në kuptimin të cilit ju po i referoheni. Mirëpo, kompleksiteti i transportit, madje vetëm brenda një qyteti, është tepër i madh krahasuar me atë në një qelizë. Qeliza është shumë më e vogël – ka më pak rrugë trafiku. Por, ju mund të ekstrapoloni nga organizma të thjeshtë si majaja, e të cilat kanë rrugë më të kufizuara të trafikut në krahasim me qelizat njerëzore të cilat kanë më shumë rrugë.
Si rezultat, gjenet dhe kësisoj proteinat të cilat i udhëheqin këto rrugë trafiku janë më të ndërlikuara në qelizat njerëzore. Ka më shumë gjene, prandaj gjenet që ne i zbuluam në majë, që të gjitha ato ndodhen edhe në gjenomën njerëzore. Mirëpo, secila prej atyre gjeneve ka kopje të ndryshme në organizma më të ndërlikuara se sa maja, e që ishte avantazh në arritjen e këtyre zbulimeve në majë. Mendoj që dikush mund të bëjë një lidhje midis trafikut brenda një qelize dhe brenda një qyteti. Ama, nuk më ndërmendet menjëherë ndonjë leksion që e kemi mësuar nga studimi i molekulave që do të na ndihmonte të bëjmë sisteme më të mira tranziti në qytete. Mirëpo, ky do të ishte një ushtrim mjaft interesant. Nuk kam menduar për këtë gjë.
Si krahasohen arritjet tuaja personale me ato të Laboratorit Shekman? Cilat i konsideroni burime më të mëdha krenarie, dhe pse?
Krenaria ime më e madhe është për njerëzit nga laboratori im të cilët kanë arritur t’i kenë sukseset e tyre, sepse shpresoj që kam pasur sadopak rol në krijimin e këtyre njerëzve të cilët po i trajtojnë të tjerët për të bërë gjëra të reja. Kam pasur studentë që tash janë jashtëzakonisht të suksesshëm. Në fakt, njëri prej ish-studentëve të mi vetë ka arritur të fitojë Çmimin Nobel. E kam edhe një tjetër për të cilin shpresoj që të fitojë Çmim Nobel. Sikurse me fëmijët e mi, edhe kjo më jep krenari të madhe. Mirëpo, arritjet janë të tyret – jo të miat. Thjesht jam krenar që fillimin e kanë pasur me mua.
Cilat janë aspektet më premtuese të hulumtimeve në biologjinë qelizore?
Të gjithë e kanë një mendim ndryshe për këtë. Do t’jua jap një shembull të gjerë dhe pastaj ta ngushtoj shembullin për punën time. Mendoj që ajo që e kemi mësuar kolektivisht është që gjërat që lëvizin nëpër qeliza kanë një lidhje të drejtpërdrejtë me sëmundje si Alzhemieri ose Parkinsoni. Në fakt, disa prej gjeneve që i kemi zbuluar kanë dalë të jenë po ashtu subjekt i mutacioneve në pacientët me sëmundjen e Parkinsonit. Prandaj, nuk e di nëse keni lexuar për këtë, por kam një rol madhor në organizimin e përpjekjes ndërkombëtare në lidhje me Parkinsonin, gjë që buron nga fakti që e kam humbur bashkëshorten time nga kjo sëmundje.
Ma kërkuan që ta marr këtë rol përsipër pjesërisht për shkak të natyrës së punës sime. Mendoj që ajo që e kemi mësuar ka lidhje së paku me një pjesë të patologjisë së këtyre sëmundjeve. Prandaj, për sëmundjet si Parkinsoni ose madje edhe Alzheimeri, mendoj që duhet të shkojmë shumë përtej asaj që është në dispozicion tani, sepse njëmend nuk ka asgjë për trajtimin e këtyre sëmundjeve. Thjesht asgjë. Prandaj, loja në të cilën më është kërkuar ta hedh zarin është në përforcimin e qasjen së shkencës bazike me Parkinsonin me shpresën – dhe jo vetëm me shpresën por edhe me pritjet – që zbulimet në nivelin bazik të përkthehen në terapi të reja.
Bëhet fjalë për ato që quhen vezikula jashtëqelizore, një nëngrup i së cilave quhen eksozomë, dhe ne kemi publikuar disa punime mbi këtë e që ofrojnë disa shpjegime se çfarë mund të bëjnë ato, dhe se si prodhohen. Jam veçanërisht i prirë në përdorimin e këtyre vezikulave në trup, në gjak, në fluidin cerebrospinal, dhe në pështymë. Ka miliarda sosh të cilat prodhohen nga të gjitha qelizat në trupin tonë dhe që eventualisht përfundojnë në sistemin e qarkullimit të gjakut. Kjo është një fushë e gjerë ku biologjia qelizore ka dhe do të vazhdojë të ketë një rol në të kuptuarit e këtyre proceseve që çojnë në neurodegjenerim – më konkretisht në fushën e cila është njëra prej fushave të mia të kërkimit, e për të cilën jam i ngazëllyer, e për të cilën mendoj që ka ca vlerë – madje ca vlerë të konsiderueshme klinike, që ka të bëjë me vezikulat të cilat i lëvizin gjërat nëpër qeliza, por del që qelizat po ashtu prodhojnë vezikula të cilat eksportohen jashtë qelizës. Këto gjëra janë si rojtarë të vegjël. Ato e projektojnë në sistemin e qarkullimit të gjakut në një nëngrup të molekulave të cilat janë të kapura brenda një qelize. Pra, ato janë markerë dhe mund të përdoren diagnostikisht. Jam këshilltar për një kompani të re bioteknologjike e cila e ka zhvilluar një mjet shumë të fuqishëm për të ekzaminuar mostra, vetëm mostra të vogla të plazmës së gjakut nga pacientët e ku mund t’i hetojnë shumë më ndjeshëm stadet më të hershme të kancerit të vezoreve, për shkak që këto vezikula të vogla të cilat po eksportohen nga qelizat tumorale bartin antigjene tumori në qarkullimin e gjakut në sasi tepër të vogla. Mirëpo, nëse ju i hetoni ndjeshëm, atëherë ju e keni një test gjaku për një mori kanceresh të ndryshme. Nëse ju i hetoni në stadet e hershme për shumë kancere, atëherë ka terapi më efektive. Pra, për një mjet diagnostikues, mendoj që këto janë mundësi të mrekullueshme për inovacion bioteknologjik.
Cilat janë disa prej konsiderimeve etike në hulumtimin e biologjisë qelizore, veçanërisht në lidhje me përpunimin e gjeneve dhe hulumtimin e qelizave burimore?
Po ky është sigurisht një shqetësim i madh. Kolegia ime shumë e mirë Jennifer Doudna ka marrë një rol të madh në tentimin për të formuluar politika që do ta parandalojnë keqpërdorimin ose të tentojnë ta parandalojnë keqpërdorimin e kësaj teknologjie. Mirëpo, sa i përket editimi të gjenomave, mendoj që e gjithë bota, së paku të gjitha qeveritë e përgjegjshme, e kuptojnë që ne nuk duhet ta bëjmë përpunimin e gjeneve në një embrion. Mirëpo, teknikat që po avancohen dhe që tani po zbatohen në klinika po i trajtojnë indet e të rriturve dhe nuk po provojnë që ta ndryshojnë gjenomën në një embrion. Kjo është shumë e rrezikshme, pjesërisht për shkaqe teknike sepse teknologjia nuk është 100 për qind precize. Prandaj, kur ju dëshironi që ta bëni një ndryshim në një gjen, dhe ju e shënjestroni atë gjen, kjo nuk do të thotë që ai do të jetë i vetmi ndryshim që do ta bëni. Ka shumë ndryshime të paqëllimshme diku gjetkë në gjenomë e të cilat janë të paparashikueshme. Pra, deri kur teknologjia t’i afrohet përsosmërisë, ne thjesht nuk mund t’i besojmë përpunimit të gjenomës në një embrion. Kjo është sigurisht njëra prej tyre. Nuk jam i sigurt se çfarë në fushën time të biologjisë qelizore do të konsiderohej si diçka që ka nevojë të kontrollohet.
Sigurisht, pyetja tjetër mbi përpunimin e gjenomave është – supozojmë që e kemi përsosur teknikën deri në atë pikë që është pothuajse gjithnjë e sigurt – se çfarë ndryshimesh gjenetike duhet të tentojmë të bëjmë? Natyrisht, trajtimi i sëmundjeve gjenetike është diçka që do të donim ta bënim. Por, ne duam që ta ndryshojmë aftësinë atletike të njerëzve përmes disa ndryshimeve të gjenomave ose të krijojmë superyje muskulore të cilët mund të përleshen mes vete. Të trulloset mendja me këto lloje rezultatesh të cilat shtetet e pakontrolluara ndoshta do të dëshironin t’i arrinin. Kjo është vërtetë shumë e rrezikshme – që teknologjia mund të keqpërdoret, dhe që pothuajse sigurisht do të keqpërdoret. Pothuajse, është e sigurt që do të keqpërdoret. Prandaj duhet të jemi vigjilentë. Mirëpo, në biologjinë qelizore, cilat janë gjërat më të rrezikshme? Nuk jam i sigurt se çfarë do të konsiderohej në fushën time të kërkimit si e rrezikshme aq sa vendimet do të duhej të merreshin nga shoqëria dhe jo nga shkencëtarët individualë? Në fakt, në mikrobiologji sigurisht ka mundësi të inxhinierimit të viruseve ose të baktereve për luftë. E kam fjalën, ky shqetësim ka ekzistuar për një kohë të gjatë. Pra, në njëfarë mënyre ky është rrezik, por me shumë gjasë jo edhe aq shumë në llojin tim të biologjisë qelizore.
Çfarë progresi është arritur në avancimin e qasjes së hapur në botimet shkencore, dhe cilat janë hapat shtesë që mund të merren për ta përmirësuar dhe zgjeruar edhe më tutje këtë model?
Qasja e hapur tashmë ka zënë rrënjë, madje edhe botuesit komercialë të cilët kanë luftuar dhe vazhdojnë ta luftojnë këtë gjë – për shkak që ua kërcënon marzhën e profitit – po detyrohen që ta përqafojnë qasjen e hapur. Disa prej tyre madje edhe pohojnë që kanë pasur një rol të rëndësishëm në promovimin e qasjes së hapur kur në fakt e kanë luftuar ashpër në gjykata. Prandaj, mendoj që beteja ka marrë një kthesë të mirë.
Qeveritë do ta mandatojnë atë. Por unë vijoj të jem shumë pesimist në përgjithësi mbi kontrollin e literaturës shkencore nga interesat komerciale. Botues madhorë shkencorë si Elsevier dhe Springer Nature i konsideroj në thelb si piratë. Ato janë korporata koprrace, të uritura për profit, e të cilat kanë një marzhë fitimi ndër më të suksesshmet në botë, dhe kjo për shkak që varen nga puna angari e shkencëtarëve të cilët i rishikojnë punimet e tyre.
Tani me qasjen e hapur, edhe pse ata kanë luftuar kundër saj, tashmë e kanë kuptuar që ata mund të lypin edhe më shumë para. Për shembull, dikush nga vendi juaj që ka dashur të publikojë në Nature ose në Cell, ndoshta ka ndonjë përjashtim për shkencëtarët në Kosovë për shkak të buxhetit atje, por për ta botuar një punim në Nature sot, në pothuajse të gjithë titujt e Nature në ShBA kushton 11 mijë e 600 dollarë për ta botuar një punim. Dhe, bëhet fjalë për një punim që financohet nga mbështetja publike, ku ju jo vetëm që paguani për ta kryer punën, por paguani edhe për t’i botuar rezultatet tuaja. Dhe shumica e përfitimeve shkon në xhepat e këtyre botuesve komercialë.
Kjo është ajo që më shqetëson më së shumti. Fatkeqësisht, kultura shkencore nëpër botë është përqendruar sërish në publikimin në këto revista selektive pasi njerëzit frikësohen se nuk do të kenë karrierë nëse nuk i publikojnë punimet e tyre në njërën prej këtyre që unë i quaj revista luksi. Kjo mendoj që është një katastrofë. Tani dua t’i shoh qeveritë që të fillojnë të insistojnë në negocimin e një strukture çmimesh për të publikuar në këto revista dhe të mos i lejojnë këta piratë që t’ia hedhin paq me çmime të tepruara. Kjo për mua është një nëpërkëmbje.
Në librin Keqmatja e njeriut, Stephen Jay Gould,e shpreh hallin që talenti potencial shpesh ka mundur të përhumbet në komunitetet e margjinalizuara. Si mund të sigurohemi që talentet e fshehura në komunitete të tilla të gjenden, të njihen, të vihen në pah dhe t’u jepet mundësia?
Sipas meje ekziston vetëm një zgjidhje, dhe ajo është vazhdimi i investimit dhe mirëmbajtjes së arsimit publik anembanë botës, kudo në komunitetet e margjinalizuara, ashtu edhe në komunitetet e suksesshme. Është ai pikëtakim në një institucion publik ku njerëzit të cilët kanë arritur me mënyra modeste ndërveprojnë me bashkëmoshatarët e tyre nga shtresa të ndryshme shoqërore, që i ngre njerëzit drejt aspiratave më të mëdha. Prandaj gëzohem që jam në Berkli. Ekziston një debat në ShBA mbi atë se cili institucion është më i miri – Stanfordi, Harvardi, blla, blla, blla. Kjo është e vështirë për t’u përcaktuar, por për mua, Berkli është institucioni më i rëndësishëm i arsimit të lartë në ShBA sepse ne marrim të rinj nga familjet e klasës së mesme, klasës punëtore e madje edhe klasës së lartë. Është një përzierje më e gjerë se sa ajo që e hasni në Stanford ose Harvard. Harvardi bën punë shumë të mirë duke i marrë fëmijët nga top një për qindëshi dhe duke i mbajtur ata në top një për qindësh. Berkli e bën një punë më të mirë që t’i sjellë fëmijët nga shtresat më të ulëta ekonomike dhe t’i ngre lart. Është një institucion publik.
Ky mund të jetë një problem unik në ShBA pasi institucionet publike janë motori i lëvizshmërive shoqërore kudo në botë. Gjëja më e mirë që qeveritë mund ta bëjnë është që të investojnë në arsimin publik dhe ta vlerësojnë karrierën e mësimdhënësit në këto institucione. Kjo gjë në ShBA është për keqardhje. Mësuesit paguhen pak. Kjo vjen për shkak që ajo konsiderohet si një karrierë më pak fitimprurëse. Ka mësues të cilët janë të pakualifikuar për t’ua mësuar nxënësve shkencën. Ka mësues të cilët e vënë në mëdyshje evolucionin, të cilët janë të mësuar në fe dhe duan që t’i përhapin pikëpamjet e tyre fetare e të cilat bien në kundërshtim me shkencën. Kemi nevojë për mësues që vijnë në universitete publike e të cilëve u kanë dhënë mësim mendjet më të ndritura në vend. Kjo është zgjidhja ime modeste.
The post Rrugët e molekulave dhe rrugët e mjekimit, bisedë me Nobelistin Randy Schekman appeared first on Klan Kosova.
